“Dağılmış Ağdam şəhəri erməni vəhşiliyinin şahididir. Biz Ağdam şəhərini bərpa edəcəyik, bütün kəndləri bərpa edəcəyik. Heç kimdə bu haqda şübhə olmasın.”- Müzəffər Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyev.
Ağdam, Azərbaycanın tarixi və mədəniyyəti üçün mühüm əhəmiyyətə malik bir şəhərdir. O, qədim dövrlərdən bəri regionda mühüm ticarət və mədəniyyət mərkəzi olub. Ağdamın tarixi, qədim dövrlərə, xüsusilə Eneolit və Dəmir dövrünə qədər gedib çıxır. Burada aparılan arxeoloji qazıntılar, regionda qədim sivilizasiyaların mövcudluğunu sübut edir. Şəhər həm də Azərbaycanın ən böyük və ən vacib kənd təsərrüfatı mərkəzlərindən biri olub, əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olan əhalisi ilə tanınıb.Ağdamın tarixi önəmi, onun həm də mədəniyyət ocağı olması ilə bağlıdır. Şəhər, müxtəlif dövrlərdə öz mədəni irsi ilə seçilib və bu günə qədər qorunub saxlanması lazım olan dəyərli abidələri ilə tanınır. Eyni zamanda, Ağdam, çoxsaylı məscidlər, kilsələr, məktəblər və digər mədəni quruluşlarla zəngin olub.
Ağdam Gününün qeyd edilməsi, yalnız şəhərin azad olunmasını deyil, həm də Azərbaycanın milli birliyini və dirçəlişini simvolizə edir. 1993-cü ildə işğal edilən Ağdam, 2020-ci ildə Vətən Müharibəsi nəticəsində Azərbaycanın nəzarətinə geri qaytarıldı. Bu hadisə, Azərbaycan xalqının şərəfli zəfərini və işğal altındakı torpaqlarını geri qaytarmaq üçün apardığı mübarizəni simvolizə edir.
Ağdamın azad olunması, həm də müharibə dövründə məğlubiyyətə uğramış vətənpərvər əsgərlərin və azadlıq uğrunda canlarını fəda edənlərin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi baxımından önəmlidir. Ağdam Günü, həmçinin işğal dövründə yaşanan çətinlikləri, məcburi köçkünləri və dağıdılmış mədəni irsi xatırlamaq üçün vacibdir. Bu günün qeyd edilməsi, Ağdamın gələcək inkişafı üçün ümidi, birliyi və müstəqil Azərbaycanın gücünü təcəssüm etdirir.
“Ağdam” sözünün qədim türk dilində iki əsas mənası vardır: “kiçik qala” və “ışıqlı ev.” Bu mənalar, şəhərin tarixi və coğrafi mövqeyini simvolizə edir. “Kiçik qala” ifadəsi, Ağdamın müdafiə məqsədli bir yaşayış yeri kimi istifadə edildiyini və ətraf bölgələrdən müdafiə olunan bir məkan olduğunu göstərir. Eyni zamanda, “ışıqlı ev” mənası da Ağdamın işıqlı, parlaq bir yer olduğunu və burada yaşayanların xoşbəxt və təhlükəsiz bir həyat sürdüyünü simvollaşdırır.
Ağdam adı, həm də Pənahəli xanın tikdirdiyi ağ daş imarətlə əlaqələndirilir. Pənahəli xan, XVIII əsrdə Qarabağ xanlığının rəhbəri olaraq, Ağdamda ağ daşdan tikdiyi imarət ilə tanınır. Bu imarət, şəhərin adının mənşəyini izah edir, çünki “ağ” sözü bu tikilinin materialı ilə əlaqəlidir. Pənahəli xanın Ağdamda yaratdığı bu imarət, həm də onun dövründəki memarlıq və şəhərsalma ənənələrinin göstəricisi olaraq, şəhərin tarixi əhəmiyyətini vurğulayır.
Ağdam rayonu 1930-cu ildə Sovet İttifaqı dövründə yaradılıb. Rayonun yaranması, bölgənin inzibati sistemindəki dəyişikliklər nəticəsində həyata keçirildi və onun iqtisadi, mədəni və sosial inkişafına töhfə verdi. Ağdam, həmçinin Qarabağ regionunun mühüm bir hissəsi olaraq, bu ərazidəki kənd təsərrüfatı və ticarət fəaliyyətlərinin mərkəzlərindən biri oldu. Rayonun yaradılması, şəhərin iqtisadiyyatını daha da gücləndirdi və əhalisinin həyat şəraitini yaxşılaşdırmağa imkan verdi.
Ağdam rayonu, Azərbaycanın qərb hissəsində, Qarabağ düzündə yerləşir. Rayon, həmçinin Dağlıq Qarabağ bölgəsinin cənub hissəsinə yaxın bir ərazidədir. Ağdamın coğrafi mövqeyi, onu həm müsbət, həm də strateji baxımdan əhəmiyyətli edir. Rayon, xüsusilə kənd təsərrüfatı üçün əlverişli torpaqlara malikdir və bu, onun iqtisadi inkişafını dəstəkləyib.
Ağdamın relyefi əsasən düzənliklərdən ibarət olsa da, ərazidə dağların və çayların da mövcud olduğu bölgələr vardır. Rayonda iqlim, mülayim isti iqlim şəraiti ilə xarakterizə olunur, bu da kənd təsərrüfatı və əkinçilik üçün əlverişli şərait yaradır. Ərazinin təbii sərvətləri, o cümlədən torpaqların məhsuldarlığı, meyvə bağları, taxıl və üzüm əkinləri ilə məşhur olması, Ağdamı Azərbaycanın kənd təsərrüfatı mərkəzlərindən birinə çevirib.Bununla yanaşı, Ağdamın təbii resursları, yerli flora və fauna da bu rayonu xüsusilə qiymətli edir. Rayonun geniş əkin sahələri və ətrafdakı təbiət, əhalisinin əsas mənbələrindən biri olmuşdur. Bu səbəbdən Ağdam, həm iqtisadi, həm də ekoloji baxımdan mühüm bir ərazi olaraq tarixinə damğa vurmuşdur.
Üzərliktəpə, Ağdam rayonu ərazisində yerləşən və Qafqazın ən qədim şəhər tipli yaşayış yerlərindən biri hesab edilən arxeoloji bir ərazidir. Bu yer, Eneolit dövrünə aid ən qədim şəhər qalıqları ilə tanınır və burada aparılan qazıntılar, regionda şəhər mədəniyyətinin inkişafına dair vacib sübutlar təqdim edir. Üzərriktəpə, insanların təkcə kənd təsərrüfatı ilə deyil, həm də şəhərsalma ilə məşğul olduqlarını göstərir.
Ağdamın işğalı 1993-cü ilin iyul ayında başladı və 42 gün davam edən döyüşlər nəticəsində şəhər Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edildi. Bu döyüşlər, Qarabağ müharibəsinin ən qanlı və dağıdıcı dövrlərindən biri idi. Ağdam strateji əhəmiyyətə malik bir yer olduğundan, onun işğalı həm hərbi, həm də psixoloji baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Ağdamın işğalı ilə Ermənistan qoşunları, Azərbaycan ordusunun müdafiə xəttini zəiflətdi və Dağlıq Qarabağ bölgəsinin mərkəzindəki təzyiqləri artırdı.İşğal zamanı şəhər ərazisində ciddi döyüşlər gedirdi və yerli əhali arasında böyük bir qorxu və çaşqınlıq yaşanırdı. Ağdamın itirilməsi, Azərbaycanın müdafiə mövqeyində ciddi sarsıntı yaratdı və şəhərin böyük hissəsi mühasirəyə alındı. 1993-cü ilin 23 iyulunda, Ağdam şəhəri tamamilə işğal olundu və bu, həm də Azərbaycan üçün böyük bir strateji itki oldu.
Ağdamın işğalından sonra, Ermənistan silahlı qüvvələri şəhərin infrastrukturunu və mədəniyyət ocaqlarını da dağıtdılar. Ağdam, əvvəlki illərdə özünün mədəniyyət mərkəzləri, məktəbləri, teatrları və digər ictimai binaları ilə tanınırdı. Lakin işğaldan sonra bu obyektlərin əksəriyyəti və şəhərin ümumi infrastrukturu tamamilə dağıdıldı. Əsas yollar, körpülər, elektrik və su təchizatı sistemləri sıradan çıxdı.Xüsusilə, Ağdamdakı tarixi və mədəni irs ciddi şəkildə zərər gördü. Şəhərdəkı məscidlər, kilsələr, məktəblər və digər tarixi abidələr yandırıldı, dağıdıldı və ya məhv edildi. Ağdam həm də qədim dövrlərdən qalma arxeoloji ərazilərə sahib olduğundan, bu ərazilərin də dağıdılması böyük itkiyə səbəb oldu.
Ağdamın işğalı nəticəsində yüz minlərlə insan öz doğma torpaqlarını tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Bu məcburi köçkünlər, Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində müvəqqəti sığınacaq tapdılar. Ağdamlı ailələr, başqa şəhərlərə və kəndlərə köçdülər, amma çoxları evlərini, əkin sahələrini və digər var-dövlətlərini itirdilər. Bu, həm maddi, həm də psixoloji baxımdan ağır nəticələrə səbəb oldu.Məcburi köçkünlərin vəziyyəti olduqca çətin idi. Onlar müvəqqəti çadır düşərgələrində, köhnə binalarda və müxtəlif məhəllələrdə yaşamağa məcbur oldular. Bir çoxu həyatlarını yenidən qurmaq üçün böyük çətinliklərlə üzləşdi. Təhsil, səhiyyə və sosial xidmətlərə olan ehtiyaclar artdı və köçkünlər bəzən uzun müddət ərzində bu ehtiyaclarını qarşılayacaq imkanlardan məhrum oldular.
Ağdamlı köçkünlər, həmçinin mədəni və tarixi bağlarını itirmişdilər, çünki onlar öz doğma şəhərlərini tərk etdikdən sonra, bu ərazilərə qayıtmaqda çətinliklərlə qarşılaşdılar. 2020-ci ildə Ağdamın azad edilməsi bu köçkünlər üçün böyük bir ümid işığı olsa da, şəhərin bərpası və həyatın yenidən qurulması hələ də uzun və çətin bir prosesdir.
1993-cü ilin iyul ayında, Ağdamın işğalından sonra, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən qəbul edilən 853 saylı qətnamə, Ermənistanın Azərbaycan ərazilərindəki işğalını və bu ərazilərdəki hərbi fəaliyyətləri pisləyən vacib bir sənəd oldu. Qətnamədə, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası Ermənistanın Azərbaycanın ərazilərindən qoşunlarını dərhal və qeyd-şərtsiz çıxarmasını tələb etdi. Eyni zamanda, BMT üzv ölkələri, münaqişə tərəflərini danışıqlara çağıraraq, sülh yolu ilə həllə nail olmağı tövsiyə etdilər.
Ermənistanın 1990-cı illərdən etibarən Azərbaycan ərazilərində həyata keçirdiyi hərbi işğal, beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərini pozmuşdur. Beynəlxalq hüquq, dövlətlərin sərhədlərinin toxunulmazlığını və digər dövlətlərin ərazilərinə qanunsuz müdaxilə etməmələrini tələb edir. Lakin Ermənistan, 1991-ci ildən başlayaraq, Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsini və ətraf rayonlarını işğal edərək bu prinsipə zidd hərəkətlər edib.Ermənistanın müharibə zamanı tətbiq etdiyi digər beynəlxalq hüquq pozuntuları arasında mülki əhalinin hədəf alınması, mülki infrastrukturun dağıdılması, vəhşicəsinə insan hüquqlarının pozulması və etnik təmizləmə siyasətinin həyata keçirilməsi də yer alır. 1993-cü ildə, Ağdam da daxil olmaqla, Azərbaycan şəhərləri və kəndləri işğal edilərkən, erməni qoşunları bu ərazilərdə mülki insanları hədəf almış, yaşayış məntəqələrini yandırmış və sakinləri öz evlərindən didərgin salmışlar. Ermənistanın beynəlxalq hüququ pozması, həmçinin Cenevrə Konvensiyalarının, müharibə qanunlarının və insan hüquqları prinsiplərinin kobud şəkildə pozulması ilə nəticələnmişdir. Bu pozuntular, Ermənistanın müharibə cinayətləri törətməsi və beynəlxalq mühakiməyə cəlb edilməsi çağırışlarını gündəmə gətirmişdir.
2020-ci ilin Vətən müharibəsi, Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ və ətraf bölgələrində işğal altında olan torpaqlarını azad etmək məqsədilə başlatdığı bir münaqişə idi. Müharibə, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etmək və işğal altında olan torpaqlarını geri qaytarmaq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Vətən müharibəsinin ən kritik anlarından biri, Ağdam rayonunun işğaldan azad edilməsi oldu.Ağdam, strateji əhəmiyyətli bir yer olduğu üçün, onun azad edilməsi müharibənin gedişatını dəyişdirən mühüm mərhələ oldu. Ağdamın qurtuluşu, Azərbaycan üçün yalnız hərbi baxımdan deyil, həm də psixoloji və siyasi baxımdan böyük bir zəfər idi. Şəhərin işğaldan azad edilməsi, həm də Azərbaycan xalqı üçün böyük bir əzm və mübarizə simvoluna çevrildi. Bu, həm də Azərbaycan ordusunun gücünü və əzmini nümayiş etdirən bir hadisə idi.
Ağdamın qurtuluşu, müharibənin sonunda, Ermənistan və Azərbaycan arasında əldə edilən atəşkəs razılaşmalarının və üçtərəfli bəyanatların bir hissəsi olaraq həyata keçirildi. Ağdamın işğaldan azad olunması, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizənin mühüm bir qalibiyyətini təmsil edir.
2020-ci il noyabrın 10-da Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya arasında üçtərəfli atəşkəs bəyanatı imzalandı. Bu bəyanat, 44 gün davam edən müharibənin sona çatmasını və münaqişənin müəyyən şərtlərlə dayandırılmasını təmin etdi. 10 noyabr bəyanatına əsasən, Ermənistan, Azərbaycanın işğal etdiyi ərazilərdən – o cümlədən Ağdam, Laçın və Kəlbəcər rayonlarından – hərbi qüvvələrini çıxarmağa razılaşdı. Bu, Azərbaycan üçün böyük bir diplomatik və hərbi uğur idi.
Ağdamın qaytarılması, üçtərəfli bəyanat çərçivəsində baş verdi və 20 noyabr 2020-ci ildə rəsmi olaraq Azərbaycan nəzarətinə verildi. Bu, həmçinin Azərbaycan üçün bir simvolik əhəmiyyət daşıyırdı, çünki Ağdam, 1993-cü ildən bəri işğalda idi və həmin dövr ərzində şəhər ciddi şəkildə dağıdılmış, infrastruktur və mədəniyyət obyektləri məhv edilmişdi. Ağdamın Azərbaycan nəzarətinə qayıtması, işğaldan sonra bərpa və yenidənqurma işlərinə başlanması üçün bir başlanğıc nöqtəsi oldu.Ağdamın qaytarılması, həm də Azərbaycan xalqı və xüsusilə Ağdamın məcburi köçkünləri üçün böyük bir sevinc və qürur anı idi. Bu, həm də Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün verdiyi mübarizənin bir hissəsi olaraq qəbul edildiyi üçün, Vətən müharibəsinin sonunda Ağdamın qaytarılması, Azərbaycanın zəfərini simvolizə edən bir hadisə oldu.
Ağdamın 2020-ci ildə azad edilməsi, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi uğrunda mübarizədə mühüm bir mərhələ oldu. Bu zəfər, həm də Azərbaycan ordusunun və hərbçilərinin göstərdiyi böyük igidlik və fədakarlığın nəticəsi idi. Ağdamın işğaldan azad edilməsi, Azərbaycanın milli qürurunu və zəfərini simvolizə edən mühüm bir hadisə kimi tarixə düşdü.Bununla əlaqədar olaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2020-ci ilin noyabrında imzaladığı sərəncamla “Ağdamın Azad Olunmasına Görə” medalı təsis edildi. Bu medal, Ağdamın azad olunmasında iştirak edən və bu mühüm əməliyyatlarda xidmət göstərmiş hərbçilərə verilən xüsusi bir mükafatdır. Medalın təsis edilməsi, həm də Ağdamın azad edilməsi prosesində göstərilən şücaəti və Azərbaycan ordusunun qəhrəmanlığını təqdir etməyin bir yoludur.
“Ağdamın Azad Olunmasına Görə” medalı, Ağdamın işğaldan azad olunmasında iştirak edən hərbçilərə verilən ən yüksək təltiflərdən biridir. Bu medal, o dövrdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etmək uğrunda ön xəttdə vuruşan, çətin şəraitlərdə döyüşən və düşmən mövqelərinə qarşı igidlik göstərən hərbçilərə təqdim edildi.Təltif olunan hərbçilər, öz həyatlarını təhlükəyə ataraq, ərazilərin azad edilməsi və düşmən qüvvələrinin yerindəcə məğlub olması üçün mübarizə apardılar. Hərbçilər, yalnız silahlı mübarizədə deyil, həm də şəhərlərin və kəndlərin bərpası, təhlükəsizliyin təmin edilməsi və yerli əhaliyə kömək edilməsi sahələrində də mühüm xidmətlər göstərdilər.Bu medal, həmçinin Azərbaycanın müharibə dövründəki qəhrəmanlarını təqdir etmək və gələcək nəsillərə bu zəfərləri örnək olaraq göstərmək məqsədi daşıyır. Ağdamın azad olunmasına görə təltif olunan hərbçilər, yalnız Azərbaycanın ordusunun deyil, həm də xalqının igidliyini və iradəsini təmsil edirlər.
Ağdamın işğaldan azad olunmasından sonra, şəhərin bərpası və yenidən qurulması məqsədilə Azərbaycan hökuməti bir sıra mühüm addımlar atdı. 2021-ci ilin əvvəlində, Ağdamın gələcək inkişafını təmin etmək üçün şəhərin **Baş Planı** təqdim olundu. Baş Plan, şəhərin bərpa və inkişaf prosesini istiqamətləndirəcək, həmçinin şəhərin infrastrukturunun və sosial obyektlərinin qurulmasına dair geniş perspektivlər ortaya qoydu.
Ağdamın işğaldan azad edilməsi və Azərbaycan nəzarətinə qaytarılması, həmçinin şəhərin bərpa və yenidənqurma işlərinin başlanması, yalnız bir hərbi zəfər deyil, həm də milli qürur və əzm simvoludur. 20 noyabr 2020-ci il, Ağdamın Azərbaycan tərəfdən nəzarətə qaytarılmasının rəsmi tarixidir. Bu tarixin, Ağdamın xalqı və Azərbaycanın ümumi tarixi üçün böyük əhəmiyyət kəsb etməsi səbəbindən, həmin gün **Ağdam Şəhəri Günü** kimi qeyd edilməyə başlandı.
Ağdamın işğaldan azad olunması, həm də milli həmrəylik və qələbənin simvolu olaraq, hər il bu günün qeyd edilməsi planlaşdırılır. Bu günün, Ağdamın keçmişini, zəfərini və gələcəyini xatırlatmaqla yanaşı, gələcəkdə şəhərin yenidən qurulması və inkişafı prosesini də əks etdirir. Ağdamın tarixi əhəmiyyətini vurğulamaq və xalqın mübarizəsini təntənəli şəkildə qeyd etmək məqsədilə keçirilən tədbirlər, həm də məcburi köçkünlərin geri qayıtmasını və bölgənin inkişafını simvolizə edir.
Ağdamın gələcəyi, həm bərpa işləri, həm də inkişaf planları ilə bağlı çox ümidvericidir. Şəhərin gələcək vizyonu, həm fiziki infrastrukturu, həm də sosial-iqtisadi həyatını əhatə edən genişmiqyaslı bir layihə üzərində qurulmuşdur. Bu prosesin əsas məqsədi, Ağdamı yalnız əvvəlki dövrünə qaytarmaq deyil, həm də onu müasir şəhər standartlarına uyğun olaraq inkişaf etdirməkdir.
Ağdamın bərpası ilə paralel olaraq, şəhərdaxili infrastrukturların və yaşayış sahələrinin modernləşdirilməsi, həmçinin yeni iş yerlərinin yaradılması gözlənilir. Şəhərdəki məhəllələr, müasir binalarla yenidən qurulacaq, yeni yaşayış kompleksləri tikiləcək. Şəhər, həm də regionun iqtisadi mərkəzinə çevriləcək, sənaye və ticarət parklarının yaradılması planlaşdırılır.
Ağdamda yeni təhsil və sağlamlıq müəssisələrinin açılması da əsas prioritetlərdən biridir. Bu, şəhər əhalisinin həyat səviyyəsini yüksəltməyə və gələcək nəsillərin inkişafına böyük təsir göstərəcək. Ağdamda universitetlər, məktəblər, xəstəxanalar və poliklinikalar inşa ediləcək ki, bu da şəhərin sosial infrastrukturu üçün mühüm mərhələdir.
Ağdamın tarixi və mədəni irsinin bərpası, şəhərin gələcək inkişafı üçün vacib olacaq. Dağıdılmış mədəniyyət obyektləri və tarixi abidələr yenidən qurulacaq və bərpa ediləcək, bu da şəhərin turizm potensialını artıracaq. Şəhərdəki tarix və mədəniyyət obyektləri, həmçinin turizm üçün əhəmiyyətli məkanlara çevriləcəkdir.
Şəhərin gələcək vizyonu, ekoloji baxımdan davamlı və yaşıllıqlarla zəngin bir şəhər qurmağı da nəzərdə tutur. Ağdamın yaşıllıqlarla bəzədilməsi, parkların və istirahət sahələrinin yaradılması, həmçinin təmiz enerji mənbələrinin istifadəsi planlaşdırılır. Bu, həm şəhər sakinlərinin həyat keyfiyyətini yüksəldəcək, həm də regionun ekologiyasını qorumağa kömək edəcəkdir.
Ağdam Gününün qeyd edilməsi, yalnız bir şəhərin azad olunmasını təntənə etməklə məhdudlaşmır. Bu gün, həm də Azərbaycan xalqının gücünü, əzmini və iradəsini ifadə edir. 1993-cü ildə işğal altına düşən Ağdam, 27 illik əzab və həsrətin ardından, 2020-ci ildə Azərbaycan Ordusunun və xalqının birgə mübarizəsi nəticəsində azad edildi. Bu zəfər, yalnız hərbi sahədə deyil, həm də əzmkarlıq, mübarizə ruhu və vətənpərvərlik baxımından böyük bir simvol oldu. Ağdamın işğaldan azad edilməsi, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etməsinin və xalqın azadlıq mübarizəsinin uğurlu nəticəsi idi.
Ruziyyə Ələkbərova,
Pirşağı qəsəbəsi, 112 nömrəli tam orta məktəbin coğrafiya müəllimi
